70 χρόνια πριν, η πόλη Ματέρα της επαρχίας Μπασιλικάτα στη Νότια Ιταλία ήταν μια από τις πιο φτωχές της χώρας. Σήμερα ανήκει στην επίλεκτη ομάδα των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς, και ευημερεί χάρη στον τουρισμό.
Ματέρα, 10.000 χρόνια ιστορίας
“Όλες μας οι ακτές έχουν λεηλατηθεί” έγραφε εναγωνίως ο Πάπας Ιωάννης Η’ το 872 στους Ευρωπαίους βασιλιάδες. Και πραγματικά, οι Σαρακινοί κατακτούσαν καθημερινά περισσότερες γαίες, πουλώντας τους αιχμαλώτους τους για σκλάβους. Αυτό ώθησε κάποιους αναχωρητές μοναχούς της περιοχής να εγκατασταθούν στη Ματέρα. Έσκαψαν κελιά μέσα στο μαλακό ηφαιστειογενές πέτρωμα, στις πλαγιές του λόφου και αυτές οι σπηλιές, ονομάστηκαν sassi, δηλαδή, βότσαλα. Έφτιαξαν εκκλησίες και μονές τις οποίες διακόσμησαν με τοιχογραφίες , έσκαψαν δρομάκια, κανάλια για την ύδρευση, δημιούργησαν ένα αρχιτεκτονικό λαβύρινθο.
Στην κορυφή του λόφου δέσποζε πάντα η Civitas, ο τοιχισμένος οικισμός που φτιάχτηκε για να φιλοξενήσει τη Ρωμαϊκή φρουρά. Γύρω στον δέκατο αιώνα, ο οικισμός απέκτησε τις υποδομές μιας οργανωμένης πόλης και έγινε κέντρο εμπορικό, πολιτικό, εκκλησιαστικό και διοικητικό.
Μεταξύ εβδόμου και ενδέκατου αιώνα μΧ, οι συνεχείς μάχες μεταξύ Βυζαντινών, Λομβαρδών και Σαρακηνών ανάγκασαν τους γύρω αγρότες να βρουν καταφύγιο στα Σάσσι φτιάχνοντας τις πρώτες τρωγλοδητικές γειτονιές. Τότε δημιουργήθηκαν το Sasso Barisano και το φτωχότερο Sasso Caveoso που από πιο χαμηλά, παρατηρούν τη πόλη. Ο ενδέκατος αιώνας θα φέρει την ειρήνη, με την επικράτηση των Νορμανδών και της Καθολικής εκκλησίας. Οι σχέσεις μεταξύ της Civitas και των Σάσσι θα πάρουν έναν χαρακτήρα φεουδαρχικό.
Τρωγλοδήτικες εκκλησίες στα Σάσσι 
Καθώς η καθολική εκκλησία ενδυναμώνεται, οι Ρωμανικές προσόψεις αρχίζουν να καλύπτουν -και κατά την τότε επικρατούσα άποψη να ομορφαίνουν- τις πρωτόγονες λαξευμένες εκκλησίες. Ακολουθεί μια εποχή ακμής που διαφαίνεται στην κατασκευή του καθεδρικού ναού αλλά και άλλων δημοσίων κτισμάτων.
Η εκκλησία οικειοποιείται τα Σάσσι και αρχίζει να νοικιάζει τις κοιλότητες σε χωρικούς επιτρέποντάς τους να χτίσουν εξωτερικούς χώρους. Και αυτοί δεν αφήνουν την ευκαιρία να πάει χαμένη. Χτίζουν με τρόπο άναρχο, όπου και όπως μπορούν, χωρίς να σέβονται τίποτα, χωρίς να ακολουθούν οποιοδήποτε πλάνο. Η μόνη (βιοκλιματική) σταθερά, ο μόνος αρχιτεκτονικός κανόνας είναι τα δωμάτια να φωτίζονται από τον χειμωνιάτικο ήλιο. Έτσι, η αυλή του ενός, γίνεται το δώμα του από κάτω, οι νεροχύτες, τα τραπέζια, τα ράφια, οι γούρνες, οι πάγκοι, τα ελαιοτριβεία και τα οινοποιεία, όλα σκαλίζονται στην ηφαιστειακή πέτρα. Οι φούρνοι είναι κοινοί, και κάθε οικογένεια σημαδεύει με ένα δικό της σχέδιο, το ψωμί της. Καθώς οι ιδιοκτησίες θυμίζουν έργο του Escher, καθώς δεν υπάρχουν όρια, καθώς είναι πρακτικά αδύνατο να ξεχωρίσεις το έναν Σασσι από το άλλο, οι ιδιοκτήτες φτιάχνουν καμινάδες με προσωπικότητα, ώστε να εντοπίζουν πιο εύκολα τα σπίτια τους.
Οι μεταρρυθμίσεις που φέρνει ο Ναπολέοντας τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, σημαίνουν ένα τέλος εποχής. Οι νοικιασμένες από την εκκλησία και τους άρχοντες στους αγρότες ιδιοκτησίες, κατάσχονται και ξαναπωλούνται. Η χρήση της κοινόχρηστης γης καταργείται. Οι πιο εύποροι μετακομίζουν ψηλότερα και οι εγκαταλειμμένες κατοικίες που κάποτε στέγαζαν μία μόνο οικογένεια καταλαμβάνονται από ομάδες οικογενειών (συνήθως 10) που μοιράζονται το χώρο. Οι συνθήκες διαβίωσης χειροτερεύουν και καθώς στα τέλη του 19ου αιώνα ο πληθυσμός αυξάνεται, ο πολιτισμός κάνει ένα βήμα πίσω. Από απελπισία, πολλές οικογένειες επιστρέφουν σ’εναν πρωτόγονο τρόπο ζωής και ο διαχωρισμός μεταξύ των φτωχών των Σάσσι και των πλουσίων της κορυφής που κλείνουν τα μάτια στη δυστυχία, παγιώνεται
Από Εθνική ντροπή σε μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς
Στη δεκαετία του 30, η Ματέρα είναι μια πόλη σκοτεινή, βουτηγμένη στη μιζέρια και τη φτώχεια. 15.000 άνθρωποι-τρωγλοδύτες κατοικούν στις χαρακτηριστικές σπηλιές της, τα “Σάσσι”. Καίνε κοπριά για να ζεσταθούν, ζουν μαζί με τα οικόσιτα ζώα τους, πίνουν νερό από τη γιγαντιαία στέρνα που βρίσκεται χαμηλότερα από τον οικισμό. Στο υγρό φαράγγι όπου κυλά ο ποταμός Γκραβίνα και που περιβάλλει τη πόλη, ο τύφος, η χολέρα, η φυματίωση και η ελονοσία θερίζουν. Ο κόσμος πεθαίνει της πείνας, η παιδική θνησιμότητα αγγίζει το 50%.
Εσωτερικό σπιτιού τη δεκαετία του 50 
Η ζωή μέσα στα Sassi
Δύο δεκαετίες αργότερα, και μετά την έκδοση της βιογραφίας του πολυτάλαντου Κάρλο Λέβι “Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι”, ο Πρωθυπουργός της Ιταλίας Αλτσίντε ντε Γκάσπερι επιστρέφει στη Ρώμη σοκαρισμένος από τη Ματέρα που ονομάζει “η ντροπή της Ιταλίας”. Ακολουθεί ένας νόμος εκκένωσης των Σάσσι και η ανέγερση στο οροπέδιο μοντέρνων, πολύχρωμων εργατικών κατοικιών για να στεγάσουν τους κατοίκους. Διαθέτουν σχολείο, σινεμά,σύγχρονες ανέσεις. Οι παλιές γειτονιές αδειάζουν, γίνονται κακόφημες, επικίνδυνες, κατοικούνται πλέον από φαντάσματα…
Όμως η Ματέρα αντιστέκεται. Το 1963, ο Pier Paolo Pasolini γυρνά στους παλιούς της οικισμούς που θυμίζουν την Ιερουσαλήμ, “Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο”. Λίγο αργότερα, κάποιοι φωτισμένοι και τολμηροί κάτοικοι δημιουργούν την ομάδα “Scaletta” και αρχίζουν δειλά δειλά να επενδύουν στην παλιά πόλη. Οι Ιταλοί διανοούμενοι υποστηρίζουν τη Ματέρα με εκθέσεις σύγχρονης Τέχνης και σιγά σιγά την Τέχνη ακολουθεί η Πολιτική. Το 1993, τα Σάσσι της Ματέρα μπαίνουν στον κατάλογο των μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Το 2003, ο Μελ Γκίμπσον επιλέγει τη πόλη (και πάλι ως Ιερουσαλήμ) για τα γυρίσματα της ταινίας του “Τα Πάθη του Χριστού”. Χάρη στον τουρισμό, η οικονομία της πόλης απογειώνεται. Το 2015, γίνεται και πάλι σκηνικό στο remake του Ben Hur με τον Morgan Freeman (συμπρωταγωνιστή της ταινίας) να την εκθειάζει με κάθε ευκαιρία. Σήμερα, η Ματέρα της ντροπής αποτελεί μακρινό παρελθόν. Το 25% των κατοικιών της ενοικιάζονται μέσω Airbnb (το μεγαλύτερο ποσοστό από οπουδήποτε αλλού στην Ιταλία), οι επισκέπτες ξεπερνούν τις 600.000 το χρόνο, και τα πολυτελή ξενοδοχεία ανοίγουν το ένα μετά το άλλο.
Πως να πάτε
Αν έχετε χρόνο, προτιμήστε να ταξιδέψετε με πλοίο. Το Μπάρι απέχει από τη Ματέρα μόνο 65 χιλιόμετρα και το Μπρίντιζι είναι λίγο πιο μακριά στα 134 χλμ. Αλλιώς πετάξτε για Νάπολη, πάρτε τρένο, ή νοικιάστε αυτοκίνητο και οδηγήστε τα 255 χιλιόμετρα μέχρι τον προορισμό σας.
Να επισκεφθείτε
Οπωσδήποτε τις γειτονιές των Σάσσι, και κυρίως το Sasso Caveoso, όπου βρίσκονται και οι πιο ενδιαφέρουσες λαξευμένες εκκλησίες, η Santa Maria d’Idris και η Santa Lucia alla Malva. Η τελευταία φιλοξενούσε τον 11ο αιώνα ένα μοναστήρι Βενεδικτινών. Και οι δύο διαθέτουν βυζαντινές τοιχογραφίες σε εξαιρετική κατάσταση.
Στο Sasso Barisano βρίσκεται το λαογραφικό μουσείο, η Mostra della Civiltà Contadina, via B. Buozzi αν θέλετε να έχετε μια εικόνα των υπόσκαφων της δεκαετίας του 40. Στην πόλη, αξίζει να επισκεφθείτε τον Καθεδρικό Ναό, στην πλατεία του Duomo, όπου παντρεύονται το όψιμο ρωμανικό στυλ της Απουλίας με το βαρύ μπαροκ. Το Εθνικό Μουσείο Ridola (via Verdola, 24), στεγάζεται στο παλιό μοναστήρι της Santa Chiara του 16ου αιώνα, και παρουσιάζει ευρήματα από την εποχή της προϊστορίας μέχρι και τον 3πΧ αιώνα της Αρχαίας Ελλάδας. Από την άλλη πλευρά της πλατείας Pascoli, βρίσκεται το κέντρο Carlo Levi. Είναι αφιερωμένο στον συγγραφέα του “Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι” που κατέστησε διάσημη τη Ματέρα και τα σάσσι της.
Και ένα ξενοδοχείο για να μας ανοίξει την όρεξη
Ένας οικισμός-μνημείο, μία κτιριακή ιστορία με Ρωμαίους και Σαρακινούς, ένα σύγχρονο αρχιτεκτονικό γραφείο που ανέλαβε την αναστήλωση και την αλλαγή χρήσης: Το ξενοδοχείο La Dimora di Metello μοιάζει να τα έχει όλα! Σχεδιάστηκε από το Manca Studio, ένα οικογενειακό αρχιτεκτονικό γραφείο 2 αδελφών, ντόπιων αρχιτεκτόνων, που αποχωρίστηκαν τη πόλη τους μόνο για να σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο της Νάπολη. “Η κατοίκηση σ’αυτό το τόπο, χρονολογείται από την παλαιολιθική εποχή” λένε οι δημιουργοί. “Από την απαρχή της Ιστορίας, ο λόφος όπου αναπτύχθηκε η Ματέρα γνώρισε πολλούς άρχοντες, Ρωμαίους, Βυζαντινούς και Νορμανδούς, και ο Χριστιανισμός τον Μεσαίωνα την προίκισε με μεγαλειώδεις καθεδρικούς ναούς. Σε κάθε σου βήμα σκοντάφτεις σε στιγμές της ιστορίας”…
Το ξενοδοχείο, που πήρε το όνομά του από έναν κοντινό Ρωμαϊκό πύργο, είναι -όσο απίστευτο και αν ακούγεται- το πρώτο των αδελφών Manca. Ως διατηρητέο μνημείο και κάτω από αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο προστασίας, περιόρισε στο ελάχιστο τις αρχιτεκτονικές προσθήκες που είναι κυρίως συνδετικοί μεταξύ των υπαρχόντων χώρων, διάδρομοι.
Ένα από τα υπνοδωμάτια 
Οι λαβυρινθώδεις διάδρομοι που συνδέουν τα δωμάτια. 
Εσωτερικό δωματίου 
Η reception του ξενοδοχείου
Όλα τα δωμάτια στεγάζονται σε σπηλιές που σμιλεύτηκαν μέσα στην ηφαιστειογενή πέτρα του λόφου, με την ίδια λογική της Σαντορίνης ή της Καππαδοκίας. Η τοπική κατασκευαστική παράδοση και σοφία συνάντησε την αφαιρετική αισθητική, τα παλιά υλικά αναγεννήθηκαν και δέθηκαν με το σύγχρονο ιταλικό design. Το τελικό αποτέλεσμα αποπνέει έναν απέραντο σεβασμό για τον τόπο αλλά και για τον επισκέπτη που επιθυμεί να συνδυάσει την εμπειρία της εξωτικής ιστορικότητας του προορισμού και της “τρωγλοδύτικης διαμονής” με τις σημερινές του ανάγκες. Οι τιμές είναι απολύτως λογικές και κυμαίνονται μεταξύ 100 και 300 ευρώ ανάλογα με την εποχή και την κατηγορία του δωματίου.
Οι πιο ταξιδεμένοι, θα εντοπίσουν στην αναπαλαίωση των κτιρίων, πολλά συγγενικά στοιχεία με τις αντίστοιχες χρήσεις στα υπόσκαφα της Σαντορίνης και της Καπαδοκίας.
Μία εικονική επίσκεψη με το Google Earth: https://earth.app.goo.gl/he6p
